روابط ایران و اسرائیل: بررسی تاریخی، چالش‌ها و امکان‌سنجی بهبود روابط

هادی حسن زاده عراقی؛

مقدمه

روابط ایران و اسرائیل یکی از پیچیده‌ترین و پرتنش‌ترین روابط منطقه‌ای در خاورمیانه است که از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ به بعد دچار تغییرات بنیادین شده است. این دو کشور که پیش از انقلاب روابط دوستانه و همکاری‌های گسترده‌ای داشتند، پس از آن به رقبای سرسخت تبدیل شدند. ایران اسرائیل را به عنوان دشمن اصلی و اشغالگر معرفی می‌کند و اسرائیل نیز ایران را تهدیدی برای امنیت خود می‌داند، به ویژه در زمینه برنامه هسته‌ای و حمایت ایران از گروه‌های مقاومت فلسطینی و لبنانی. با این حال، تاریخ روابط دو کشور پیچیدگی‌هایی دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ از جمله حمایت پنهان اسرائیل از ایران در جنگ ایران و عراق. این مقاله ضمن بررسی پیشینه روابط، چالش‌های موجود و امکان‌سنجی بهبود روابط، به نقش اسرائیل در جنگ ایران و عراق نیز به طور مفصل می‌پردازد.

پیشینه روابط ایران و اسرائیل

روابط پیش از انقلاب ۱۳۵۷

پیش از انقلاب اسلامی، ایران و اسرائیل روابط دوستانه و همکاری‌های گسترده‌ای در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی داشتند. ایران به عنوان یکی از معدود کشورهای مسلمان منطقه، روابط نزدیکی با اسرائیل برقرار کرده بود و همکاری‌های امنیتی و اقتصادی قابل توجهی بین دو کشور جریان داشت. این روابط در چارچوب سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا و متحدانش شکل گرفته بود و ایران به عنوان متحدی کلیدی در مقابله با تهدیدات شوروی و کشورهای عربی شناخته می‌شد.

تحولات پس از انقلاب اسلامی

انقلاب ۱۳۵۷ و روی کار آمدن جمهوری اسلامی، نقطه عطفی در روابط دو کشور بود. سیاست خارجی ایران به شدت ضد اسرائیلی شد و اسرائیل به عنوان دشمن اصلی معرفی گردید. حمایت ایران از گروه‌های مقاومت فلسطینی و لبنانی، قطع روابط رسمی و افزایش تنش‌ها از جمله پیامدهای این تحول بود. این تغییر رویکرد باعث شد که روابط دیپلماتیک و حتی غیررسمی نیز به شدت کاهش یابد.

حمایت اسرائیل از ایران در جنگ ایران و عراق: بررسی مفصل

یکی از بخش‌های کمتر شناخته شده در تاریخ روابط ایران و اسرائیل، حمایت پنهان اسرائیل از ایران در جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) است. این جنگ طولانی و خونین که تأثیرات عمیقی بر منطقه داشت، در شرایطی رخ داد که اسرائیل به رغم دشمنی رسمی با ایران، به صورت مخفیانه از ایران حمایت نظامی، اطلاعاتی و لجستیکی کرد.

زمینه‌های حمایت اسرائیل

پس از انقلاب، جمهوری اسلامی ایران سیاست‌های ضد اسرائیلی اتخاذ کرد، اما اسرائیل نگران گسترش قدرت عراق به عنوان دشمن مشترک بود. رژیم بعث عراق به رهبری صدام حسین، یکی از تهدیدات اصلی امنیتی اسرائیل محسوب می‌شد. بنابراین، اسرائیل تصمیم گرفت به صورت پنهانی از ایران حمایت کند تا عراق را درگیر جنگی طولانی کند و توازن قوا در منطقه حفظ شود.

نوع حمایت‌ها

• فروش تسلیحات و تجهیزات نظامی: اسرائیل تسلیحات و قطعات نظامی پیشرفته‌ای به ایران فروخت که شامل قطعات جنگنده‌ها، موشک‌ها و تجهیزات نظامی بود. حجم این فروش‌ها تا حدود ۲.۵ میلیارد دلار تخمین زده شده است.
• حمایت اطلاعاتی و نظامی: اسرائیل به ایران در زمینه اطلاعات نظامی و آموزش‌های تاکتیکی کمک کرد. بیش از ۱۰۰ نظامی اسرائیلی در کمپ‌هایی مخفی در ایران حضور داشتند و فرماندهان ایرانی را آموزش می‌دادند.
• حملات نظامی علیه تأسیسات عراقی: اسرائیل به صورت مستقیم تأسیسات نفتی و نظامی عراق را هدف قرار داد تا توان جنگی عراق کاهش یابد.
• میانجیگری برای فروش تسلیحات آمریکایی: اسرائیل نقش واسطه در فروش تسلیحات آمریکایی به ایران را ایفا کرد، به ویژه در دوره‌ای که آمریکا به صورت رسمی نمی‌توانست به ایران سلاح بفروشد.
• حمایت اقتصادی و نفتی: اسرائیل به ایران در فروش نفت به بازارهای جهانی کمک کرد و نفت ایران را خریداری نمود تا منابع مالی ایران حفظ شود.

اهداف اسرائیل

اسرائیل این حمایت‌ها را نه به خاطر دوستی با جمهوری اسلامی، بلکه برای مقابله با دشمن مشترک یعنی عراق انجام داد. هدف اصلی تضعیف عراق و حفظ توازن قوا در منطقه بود. این سیاست که به «دکترین پیرامون» معروف است، نشان‌دهنده پیچیدگی روابط منطقه‌ای و منافع راهبردی فراتر از شعارهای رسمی است.

چالش‌های روابط ایران و اسرائیل

روابط ایران و اسرائیل با چالش‌های عمیق و ساختاری مواجه است:

1. مسئله فلسطین: حمایت ایران از حقوق فلسطینی‌ها و گروه‌های مقاومت، و معرفی اسرائیل به عنوان اشغالگر، مهم‌ترین عامل تنش است.
2. برنامه هسته‌ای ایران: نگرانی اسرائیل از احتمال ساخت سلاح هسته‌ای توسط ایران، تهدیدی وجودی برای امنیت ملی آن محسوب می‌شود.
3. حمایت ایران از گروه‌های مقاومت: حمایت ایران از گروه‌هایی مانند حزب‌الله و حماس، موجب نگرانی امنیتی برای اسرائیل شده است.
4. اختلافات ایدئولوژیک: تفاوت‌های بنیادین در باورها و هویت سیاسی دو کشور، مانع بهبود سریع روابط است.
5. بی‌اعتمادی تاریخی: سال‌ها خصومت و تنش باعث کاهش اعتماد متقابل شده است.
6. تأثیر بازیگران منطقه‌ای و جهانی: نقش کشورهای ثالث و رقابت‌های منطقه‌ای نیز مانع پیشرفت در روابط است.
7. محدودیت‌های سیاسی داخلی: فشار گروه‌های سیاسی و اجتماعی در هر دو کشور مانع تصمیم‌گیری‌های سازنده می‌شود.

امکان‌سنجی بهبود روابط

با وجود چالش‌ها، امکان بهبود روابط از طریق راهکارهای زیر وجود دارد:

۱. گفتگو و مذاکره

ایجاد کانال‌های ارتباطی، مذاکرات مستقیم یا غیرمستقیم با حضور میانجی‌های بی‌طرف می‌تواند به کاهش تنش‌ها و حل اختلافات کمک کند. این گفتگوها باید بر پایه احترام متقابل و منافع مشترک باشد.

۲. همکاری‌های اقتصادی

توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری می‌تواند زمینه‌ساز افزایش اعتماد و بهبود روابط سیاسی شود. زمینه‌هایی مانند انرژی، فناوری و سرمایه‌گذاری می‌توانند محور این همکاری‌ها باشند.

۳. حل مسئله فلسطین

حل عادلانه و پایدار مسئله فلسطین می‌تواند بسیاری از دلایل تنش را کاهش دهد. ایران و اسرائیل می‌توانند در چارچوب مذاکرات بین‌المللی به توافقاتی درباره حقوق فلسطینی‌ها و امنیت اسرائیل برسند.

۴. کاهش تنش‌های نظامی و امنیتی

کاهش اقدامات نظامی تحریک‌آمیز، پرهیز از حمایت‌های نظامی از گروه‌های مسلح و ایجاد کانال‌های ارتباطی نظامی برای جلوگیری از سوءتفاهم‌ها ضروری است.

۵. همکاری‌های فرهنگی و علمی

گسترش همکاری‌های فرهنگی، علمی و دانشگاهی می‌تواند به افزایش درک متقابل و کاهش تنش‌های ایدئولوژیک کمک کند.

نتیجه‌گیری

روابط ایران و اسرائیل با وجود چالش‌های عمیق و تنش‌های تاریخی، در برخی مقاطع پیچیدگی‌های پنهانی داشته است که نشان‌دهنده منافع راهبردی فراتر از شعارهای رسمی است. امکان بهبود این روابط با اراده سیاسی، دیپلماسی هوشمندانه و همکاری‌های متقابل وجود دارد. این امر می‌تواند به ثبات و امنیت منطقه کمک کرده و منافع دو کشور را تأمین نماید.

پیشنهادات

1. برگزاری مذاکرات با حضور میانجی‌های بی‌طرف برای حل اختلافات.
2. توسعه همکاری‌های اقتصادی و فناوری.
3. حمایت از روندهای صلح در مسئله فلسطین.
4. کاهش حمایت‌های نظامی تحریک‌آمیز و ایجاد کانال‌های ارتباطی امنیتی.
5. گسترش همکاری‌های فرهنگی و علمی از طریق تبادل دانشجو و پروژه‌های مشترک.
6. تقویت دیپلماسی عمومی و اطلاع‌رسانی مثبت درباره اهداف مذاکرات.

منابع

• تقابل ایران و اسرائیل و تأثیر آن بر گسترش روابط سیاسی- امنیتی اسرائیل و جمهوری آذربایجان، Semantic Scholar[1]
• روابط ایران و آمریکا؛ مسئله اسرائیل، Semantic Scholar[2]
• تأثیرات بازدارندگی ایران و اسرائیل بر امنیت منطقه‌ای آسیای غربی، Semantic Scholar[3]
• تحلیل روابط عربستان سعودی و اسرائیل در سایه توافق هسته‌ای ایران، Semantic Scholar[4]
• توسعۀ روابط روسیه-اسرائیل و تأثیر آن بر منافع ایران، Semantic Scholar[5]
• بررسی پیامدهای سیاسی-امنیتی روابط ترکیه و اسرائیل بر منطقه خاورمیانه، Semantic Scholar[6]

Citations:
[1] تقابل ایران و اسرائیل و تأثیر آن بر گسترش روابط سیاسی- امنیتی اسرائیل و جمهوری آذربایجان https://www.semanticscholar.org/paper/8f93e9f90976cca264de3e9c862834c0ca37a62b
[2] روابط ایران و آمریکا؛ مسئله اسرائیل https://www.semanticscholar.org/paper/2fcd6cf8da55f126a5ec1c3b7b815bf69bbc0266
[3] تأثیرات بازدارندگی ایران و اسرائیل بر امنیت منطقهی آسیای غربی https://www.semanticscholar.org/paper/c287a939d685f7c789a70c67432321a8cf2a687c
[4] تحلیل روابط عربستان سعودی و اسرائیل در سایه توافق هسته ای ایران https://www.semanticscholar.org/paper/8de93fa6c09cb87574d32e59705f203c3b34078e
[5] توسعۀ روابط روسیه-اسرائیل و تأثیر آن بر منافع ایران https://www.semanticscholar.org/paper/02d1aa036fc6663ca5ee4d354eff46069174f018
[6] بررسی پیامدهای سیاسی-امنیتی روابط ترکیه و اسرائیل بر منطقه خاورمیانه2017-1990 https://www.semanticscholar.org/paper/deb79e3afbb4690a9d67221b29ac1a489afd2caa
[7] سیاست خاورمیانهای بریتانیا در دورهی پسابرگزیت مطالعه موردی: روابط بریتانیا و اسرائیل https://www.semanticscholar.org/paper/9777ab6fb4be0e67c583896069301d8f1b14657a
[8] بررسی پیامدهای اقتصادی-فرهنگی روابط ترکیه و اسرائیل بر منطقه خاورمیانه https://www.semanticscholar.org/paper/b5888bc62b79eda263f892dcd8f318914f4dde73
[9] RevelationsC https://www.reddit.com/user/RevelationsC/
[10] جزئیات روابط ایران و اسرائیل در دهه پنجاه – مرکز اسناد انقلاب اسلامی https://irdc.ir/fa/news/10086/%D8%AC%D8%B2%D8%A6%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%87%D9%87-%D9%BE%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%87
[11] روابط اسرائیل و ایران – ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7_%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84_%D9%88_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
[12] چگونه روابط ایران و اسرائیل بر ژئوپلیتیک خاورمیانه سایه افکنده است؟ https://parsi.euronews.com/2024/04/20/how-iran-israel-relations-have-cast-a-shadow-on-the-geopolitics-of-the-middle-east
[13] روابط غیرسیاسی ایران و اسرائیل – ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7_%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84
[14] استراتژیهای بازدارندگی اسرائیل در برابر ایران – خبرآنلاین https://www.khabaronline.ir/news/1944804/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DA%98%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
[15] [PDF] یل ئ بررسی تطبیقی نگاه به اسرا سیاست خارجی ایران گفتمان در https://rahbord.csr.ir/article_124598_8b3d90aaa7ba52bbac97b1f6ab8abddf.pdf
[16] [PDF] منطقه خاکستری؛ راهبرد اسرائیل علیه ایران )از 2010 تا 2023( https://journal.iiwfs.com/article_198565_b9d3a88650e884d2e19d10d2ad399894.pdf
[17] [PDF] اسرائیل و استمرار تنشها میان ایران و آمریکا – فصلنامه مطالعات راهبردی https://quarterly.risstudies.org/article_939_9d3ee4098ea6521c5f35f48c99335136.pdf